ژانر مستند تلویزیونی

جهت ارایه برای درس گونه شناسی برنامه های تلویزیونی

استاد اوحدی

تاریخچه ی مستند در تلویزیون

از اواخر دهه ی 1940 فیلم مستند همگام با توسعه ی تلوی یون پیشرفت داشته و هیچگاه این همگامی بیشتر از اواخر دهه ی 1980 نبوده است. ثانیا جالبترین پیشرفت های مستند همراه با تولید نسل ثابتی از انواع جدید برنامه های تلویزیونی بوده که طی جست وجویی بی وقفه برای دفاع و یا افزایش سهم مخاطب به وجود آمده است. نشانه ی آشکار این امر تمایل مشخص به شکل های دو رگه است که در آن ها به خاطر خلق یک شکل جذاب و جدید مرزبندی های ژانری محو شده است.

در دوران پیش از تلویزیون ، مستند ها به عنوان بخشی از یک برنامه ی سرگرمی شبانه اساسا بر پرده ی سینما ظاهر می شدند. چنین برنامه هایی به طور نمونه عبارت بود از یک فیلم خبری یا مستند...

به همین دلیل سادگی در فیلم ها دیده می شود. در روزگار نوپایی تلویزیون به طور کلی این فرض وجود داشت که پخش مستند به معنای پا جا پای پیشگامان گذاشتن است. برای نمونه در بریتانیا این اعتقاد وجود داشت که مستند تلویزیونی می تواند همان کار روشنگری فرهنگی و اجتماعی را که گریرسون و همکارانش حدود دو دهه قبل برعهده داشتند ادامه دهد.

تلویزیون تا آن هنگام مشترکات زیادی با سینما داشت . رفته رفته اولویت های متفاوتی برای خود برگزید که به برنامه سازی های متفاوت تری منجر شد. بنابراین مستند در اجبار به انطباق با سبک ها و روش های بیان جدید قرار گرفت و مجبور شد خود را با نظم سخت تری وفق دهد.(توده زیاد مخاطب)

به تدریج که آثار مستند جزو ثابت برنامه های تلویزیونی می شد شکل و قیافه سایر روش های برنامه سازی را نیز به دست آورد. اخبار و حوادث روزمره به عنوان یکی از برنامه های رایج تلویزیون مشترکات فراوانی با فیلم مستند داشت و بطور بنیادی فرصت های زیادی برای یک بده بستان مقید بوجود آورد.

کارکرد مستند تلویزیونی

از مستند سازان انتظار می رود که علاوه بر نشان دادن جنبه هایی از جهان معاصر یا تاریخی ارایه گر یک برهان یا سازنده ی یک مسئله باشند. مستند سازان صرفا سرگرم ظبط واقعیت نیستند بلکه اغلب به ما نوید می دهد که وقایع را از نظرگاهی ویژه می نگرند. به عبارت دیگر اسناد را چنان ارایه می دهند که احتمال هم جهت ساختن مخاطب با استدلال و برهان فیلم ساز افزایش یابد. اینکه مستند ها از کدام موارد استفاده می کند تا حدود زیادی به بافت نهاد های تلویزیونی و اجتماعی وابسته است که فیلم یا برنامه ی مورد بحث در آن ساحته می شود. بنابر این در هر بافت، انتظاراتی بر آورده می کند. بنا به اظهار عقیده یکی از مفسر های عرصه ی مستند:

کارکرد اصلی مستند این است که عمیق تر و انتقادی تر از سایر شاخه های رسانه به تحقیق در پرسش های دشوار و پر هیبت بپردازد.

سیری در  مستند های تلویزیونی

مستند ها به هر دو شیوه ی تک دوربین و چند دوربین ساخته می شوند. در مستند اغلب وظیفه ی کارگردان و تهیه کننده در هم ادغام می شود.خوب است یادآور شویم که هنوز بحث ادامه دار تنگاتنگی بر سر نحوه ی استفاده از واژه ی مستند و جود دارد. برای مثال در انگلستان واژه ی مستند به برنامه های بسیار واقعگرا اطلاق می شود و به همین منوال اسم های خاصی به طور معمول برای توضیح قالب برنامه هایی مثل " رویدادهای سیاسی اجتماعی روز" به کار برده می شود.اولین فیلم های مستند -  از فیلم ماهیگیران  ساخته ی جان گریرسون در 1920 گرفته تا فیلم های خبری دهه ی 1930 و 1940 – همه ی به شیوه ی تک دوربین بودند. فیلم های مستند با چند دوربین نیز – مانند فیلم "پیروزی اراده" ی "لنی ریفنشتال" در 1935 تا "ووداستاک" ساخته ی "مایکل وَدلِی" در 1970- در شمار فیلم های مستند برجسته ی این قرن قرار داده شده اند. از دهه ی 1950، فیلم های با چند دوربین برنامه های زنده ی تلویزیون، مثل فیلم های کشف فضا، کنسرت ها، دعوی های دادگاهی  نیز  اهمیت برابری با سایر گونه های مستند پیدا کردند. پوشش محاکمه ی" اُ.جی.سیمپسون"، دعوی "هیل/توماس"، پوشش دادرسی ماجرای "جوزف مک کارتی" مطمئنا مستند های بزرگی هستند که به شیوه ی چند دوربین تلویزیونی ساخته شده اند. این برنامه ها  بخش مهمی از برنامه سازی را با تولید خبر و مستند تشکیل می دهند.پخش مستند های زنده با چند دوربین خوراک هر روز شبکه های تلویزیونی شده است و ارسال زنده برنامه، تقریبا همه ی تلاش آن ها را به خود معطوف می دارد. این روند شامل برنامه هایی مثل برنامه های شبکه های دادگاهی گوناگون و پخش

برنامه روزانه جلسات سازمان ملل می شود.اغلب هر دو شیوه ی ساخت مستند، تک دوربین و چند دوربین، به شکلی که در ضبط برنامه های المپیک استفاده می شود با همدیگر به کار برده می شوند. دیدن قسمت های از قبل آماده شده راجع به گذشته، به طور روزافزونی امری عادی شده است. اغلب، فیلمی به شیوه ی تک دوربین، در بین برنامه ای که با چند دوربین در حال ضبط است در بین اتفاقاتی که در آن لحظه در حال وقوع است گنجانده می شود.اغلب مستند ها با روش تک دوربینه  ساخته می شوند.

موضوع مستند ها ی تلویزیونی

 موضوع یا مفهوم برای مستند و بعضی مستند های محبوب کنونی با تاکید بر مصاحبه و پوشش خبری  آن شکل می گیرد. مثل برنامه هایی چون "اخبار شبانه"، "20:20"، "60 دقیقه" و غیره.2-  قالب های خاص مستند تلویزیونی(که مانند ظرفی برای موضوع عمل می کند) و شامل موارد زیر است           : الف.آرشیوی  (Found footage ). مانند "شهر طلا" ساخته ی "کولین لو"، "ولف کوئنیگ" ساخته ی هیئت فیلم کانادا یا "بیسبال" اثر "کن برنز".
  ب. پوشش گسترده.1 - تدوین شده. فیلم های گرفته شده را در اتاق تدوین کنار هم قرار می دهند به طوری که وقایع به نحو مطلوبی پوشش داده شود – مانند مستند "پلیس ها"، قسمت هایی از اخبار عصر یا آثار برادران "مایزلز"، "ریکی لیکاک"، "دآپنه بیکر" یا "فردریک وایزمن" همچنین "ریچارد کوئن"، "سندا فایرستون"، "جیمز کلین"، "جولیا ریچرت".  2- غیر تدوینی. مانند محاکمه "اُ.جی. سیمپسون". قسمت هایی از وقایع المپیک ها.                                              قسمت  هایی از همایش های حزبی دموکرات ها و جمهوری خواهان.
 ج. تولیدی. مانند "ترس مستقیم" ساخته ی "آرنولد شپیرو"، شیوه ای که به وسیله ی آن یک موقعیت پویا خلق می شود. مثل "بازماندگان" یا هر برنامه ی تله واقعیتی(reality program (که بتواند موقعیتی (اغلب تنش زا) را برای افراد تعبیه کند.
 د. بازسازی. مانند مستند "911"، مستند "معماهای حل نشده"، در این روش با استفاده از شیوه ها و سبک های مستند سعی می شود رویدادها واقع نمایی شود.  
  ه. مونتاژی/برش سریع. مانند تبلیغات تلویزیون در دهه ی 1960 برای جامائیکا، یا مستند  God”  برعکس Dog  تلفظ می شود" ساخته ی "دان مک لولِن".

3- سیر تحولات. ساخت مستند با نوآوری ها و اختراعاتی که در زمینه ی نرم افزار و سخت افزار انجام شده و همچنین با تغییر در سنت ها تحت تاثیر قرار گرفته است. این سیر تحولات رویکرد ما را به تولید مستند تلویزیونی شکل می دهد.موضوع، اولین قدم برای بسط یک داستان یا مستند است. بعضی موضوع ها، مستند های تلویزیونی شگفت انگیزی را به وجود می آورند. سایر موضوعات، اگرچه حتی پرمعنی و مهیج هم باشند به قالب های دیگری مثل روزنامه، مجله، مقاله و یا کتاب تعلق دارند. اولین مانع یا مشکل برای ساخت مستند این است که موضوع آن باید مناسب رسانه باشد. یک مستند درباره ی مسابقه بالن سواری در آریزونا جذابیت بصری بیشتری نسبت به یک بحث درباره ی تاثیرات اقتصادی پیمان همکاری تجاری بین آمریکا و چین خواهد داشت. دومی ممکن است بیشتر و مستقیم تر با زندگی اقتصادی ما مربوط باشد و تاثیر مهمتری بر زندگی مان بگذارد اما احتمالا بسیار سخت خواهد بود که تصاویری زیبا و جذاب از آن تهیه کرد که آن را به یک خوراک مهیج تلویزیونی تبدیل کند. البته این موید آن نیست که انتخاب موضوع باید پیش پا افتاده باشد( یا موضوع قبلی بالن سواری لزوما موضوع پیش پا افتاده ای ست) بلکه یک اهتمام برای بیننده و سازنده به وجود می آورد که برنامه تلویزیونی می باید جذاب و توجه برانگیز باشد. یک اصل اساسی برای کارگردان یا تهیه کننده این است که باید مخاطب و رسانه اش را بشناسد و برنامه ای تحویل دهد که توجه تماشاگر را برانگیزد.اغلب، موضوع یا رویکرد به موضوع، مهمترین انتخابی ست که کارگردان یا تهیه کننده انجام می دهد. مستند حساس و تلخ و گزنده ای ست که رتبه ی اول جایزه ی دانشگاه تلویزیون را که توسط آکادمی دانش و هنرهای تلویزیونی برگزار می شود را از آن خود کرده است مثال خوبی برای این مهم است- مستندی که توسط دانشجویان رشته ی خبرنگاری دانشگاه کلمبیا درباره ی قربانیان ایدز ساخته شده است. آن ها به جای پیدا کردن موضوعی به روش های مرسوم و قابل پیش بینی – مثل صحبت کردن با بیماران ایدزی یا مصاحبه با معشوقه ی یکی از بیماران یا پرستار او- موضوع بچه های مادران ایدزی را انتخاب کرده بودند. هر رویکرد دیگری ممکن بود که مستندی عالی ارائه دهد ولی انتخاب این دانشجویان به وضوح پتانسیل زیادی را در اختیار آن ها قرار داده بود. فیلم بر روی مراقبت هایی که به این بچه ها داده می شد متمرکز شده بود و به
داوطلبانی که سرپرستی این بچه های درمانده را قبول کرده بودند و آن ها را دوست داشتند و بعد به مادران آن ها، مادرانی که دیگر توانایی مراقبت از بچه های خود را نداشتند. فیلم از احساسات رقت آمیز پرهیز کرده بود و به جای آن این سوال را مطرح کرده بود که جامعه چه می تواند برای این دو قربانی ایدز انجام دهد.  رویکرد آن ها، موضوع را منحصر به فرد و جالب توجه کرده بود. فیلم همچنین خیلی خوب تدوین و فیلمبرداری شده بود.برنده ی دیگر جایزه ی اول مسابقه ی فیلم های مستند دانشجویی آکادمی دانش و هنرهای تلویزیونی، خانمی بود که موضوع مستندش را در خانه ی خودش پیدا کرده بود. او درباره ی زندگی مادرش که یک دونده ی برجسته مسابقات ده گانه زنان بود و هنگام تمرین در خیابان بر اثر تصادف با ماشین کشته شده بود فیلمی مستند ساخته بود.برای هر فرد یکی از بهترین جاها برای شروع به گشتن به دنبال موضوع یک مستند، زندگی خود فرد است. داستان های بسیار زیادی در حول و حوش خانه یا محیط کار یا سرگرمی ها و علایق شخصی وجود دارد که    می تواند موضوع یک مستند باشد. روزنامه ها و مجلات هم همچنین منابع بسیار خوبی برای پیدا کردن موضوع مستند هستند. در محیط دانشگاهی، تجمع های دانشجویی یا فعالیت های کانون دانشجویی اغلب متضمن اتفاقات و برنامه هایی ست که خودشان موضوعاتی برای ساخت مستند به دست می دهند.بعضی وقت ها، به هر دلیل، انتخاب کمی برای موضوعی که کار می کنید وجود دارد. چرا که سفارش دهنده یا شرکت سازنده بر چیزی اصرار دارد که به طور ذاتی کسل کننده است. شاید آن ها به خسته کننده بودن موضوع هم آگاه باشند ولی باز هم اصرار کنند که آن داستان ساخته شود. در اینجا وظیفه ی تهیه کننده/کارگردان خیلی مشخص است. او می باید با فنون جالب و ایده های تکنیکی خلاق، حرکت دوربین های مهیج، صداهای عالی و موسیقی مناسب، برای موضوعی خسته کننده، راه حل فرح انگیزی ارائه دهد. ما همه آگهی های فروش، فیلم های گردشگری و فیلم های تبلیغات سیاسی زیادی دیده ایم که در این زمینه موفق بوده اند.
قالب ها مستند ها ی تلویزیونی

مستند ها  اطلاعات خود را به راه های گوناگونی نمایش می دهند. قالب مصاحبه، با سعی در پوشش بصری صحبت های آن احتمالا مورد استفاده ترین قالب است. این نوع، اغلب در برنامه های خبری دیده می شود. به هر حال، سبک ها و قالب های دیگری هم برای مستند وجود دارد. آگاهی از فنون ساخت، همانطور که در اول این فصل از آن صحبت شد می تواند با ارائه بهترین راه ممکن برای پرداخت موضوع، بسیار تعیین کننده باشد.  قالب های مستند را دوباره در اینجا به تفصیل یادآور می شویم:

·    آرشیوی
·    پوششی
·    تولیدی
·    بازسازی
·    مونتاژی

آرشیوی
"شهر طلا" مثال بارزی برای مستند های آرشیوی ست. این فیلم با قرار دادن مجموعه ای از نگاتیوهای عکس های قدیمی بر روی یک میز انیمیشن ساخته شده است. دوربین بر روی عکس ها که نور میز از پشت به آن ها تابیده شده حرکت می کند. با این روش، فیلم، به گونه ای متفاوت از واقعیت عکس های ثابت دیده می شود. این عکس ها قسمتی از 280  نگاتیوی بودند که تا حد زیادی از عکس های "اِی.یی.هیج" از شهر "داوسون سیتی" انتخاب شده بودند. او بعضی از اتفاقات روزانه زندگی مردمی را که در هجوم تب طلا، جوینده طلا شده بودند را مستند کرده بود.بعضی وقت ها- مانند مورد مستند "شهر طلا" یا در قسمت هایی  از فیلم "جنگ جهانی" ساخته ی "کن برنز"- هیچگونه دسترسی به فیلم و یا ویدئویی از ماجرا وجود ندارد اما منابع بصری دیگری هستند که می توان از    آن ها استفاده کرد مثل عکس ها و یا صدا های آرشیوی، نقاشی ها یا گراور ها، اشیای نمادین و خاطرات که در موارد زیادی برای ساخت مستند به کار گرفته شده اند. این ها منابع بسیار خوبی برای نگاه تاریخی به مستند هستند. در مواردی حتی مناسب تر از مصاحبه و یا روش های مرسوم پوشش یک واقعه می باشند.یک رویکرد جالب برای ساخت یک مستند این است که گفتاری از آنچه موضوع تان می باید درباره ی چیز ها یا کسانی بگوید ضبط کنید بعد آن صدا را تدوین کنید و سپس فیلم، عکس ها، اشیا و یا تصویر های دیگر مربوط به موضوع را بر روی باند صدا قرار دهید. این روش، پایه ی اصلی ساخت مستند هایی چون "شهر طلا" و یا قسمت هایی از مستند "جنگ جهانی" بوده است. این رویکرد معمولا برای تهیه و کارگردانی بسیاری از مستند های تلویزیونی هنوز هم مورد استفاده قرار می گیرد.

پوششی
دو نوع مستند پوششی وجود دارد- نوعی که تدوین می شود و نوعی که تدوین نمی شود.

پوششی تدوین شده
این نوع مستند معمولا با عوامل تک دوربین انجام می شود. بعضی وقت ها چند تیم تک دوربین همان واقعه را به شکل موثری پوشش می دهند. این روش با فیلم "پیروزی اراده" ساخته ی لنی ریفنشتال عمومیت پیدا کرد و اکنون مدلی برای فیلم های ضبط اجرای موسیقی شده است. این شیوه ی مستند پوششی تدوین شده، بیشتر برای فیلم استفاده می شود تا ویدئو. اگرچه نمونه های زیادی از کنسرت های ویدئویی تدوین شده هم وجود دارد. یکی از مشهورترین فیلم های تدوین شده به این روش در تاریخ سینما فیلم "ووداستاک" اثر "مایک ودلی" است. فیلمبرداری با دوربین های متعدد در موقعیت های مختلف برای اجرای بعضی از آثار تاریخی موسیقی البته نه همه ی آن ها هنوز مورد استفاده قرار می گیرد. این شیوه می کوشد تا به بینندگان این احساس را القا کند که گویی واقعا آنجا هستند. این مدل برای پخش فیلم در سالن سینما و یا تهیه ی دیسک فشرده یا نوار صوتی بسیار موفق بوده است. به خاطر این موفقیت خیلی زود تعداد زیادی از فیلم های کنسرت و بعدها ویدئوی آن ها به همین روش انجام شده و می شود.

پوششی غیرتدوینی/پخش زنده
 روش پوششی غیرتدوینی به کمک واحد سیار؛ دوربین های متعدد و منابع دیگری که به یک میز کارگردان وصل شده اند ساخته می شود.  می توان مسابقه ی بیسبال را نوعی مستند غیر تدوینی به حساب آورد. علی رغم اینکه در هر پخش مسابقه ای، مقدار محدودی حذف و اضافه وجود دارد اما پخش مسابقه تقریبا با همان روندی که بازی پیش می رود کات می خورد یا تدوین می شود. مثلا تصویری بسته از توپ به تصویر بازیکنی که به آن ضربه می زند برش می خورد.  البته جلوه های ویدئویی ای وجود دارد مانند حرکت آهسته یا پخش مجدد که در واقع نوعی تدوین(حذف و اضافه ماجرا) محسوب می شود. همچنین وقت های استراحتی که برای تبلیغات بازرگانی در نظر گرفته می شود. اما در هر صورت جریان بازی به خودی خود بدون تدوین است. ضبط مسابقه با اولین ضربه در اولین دور آغاز می شود و وقتی بازی تمام می شود به پایان می رسد. مستند های در این رده شامل تقسیم بندی زیر می شوند:

1- وقایع ورزشی و رژه های نظامی
2-  برنامه های موسیقیایی
3- ماجراهای دادگاهی
4-  وقایع ملی و بین المللی مثل:
                                                 الف- انتخابات: همایش ها و رای گیری ها
                                                
 ب- فجایع: 911- آتش سوزی ها، تدوین ها، بمباران ها و ...

برسی مستند بی واسطه (مستقیم):

این شیوه نقش موثر در دستیابی به اصالت بیشتر و هر چه نزدیکتر شدن به مخاطب دارد. این نوع مستند مس کوشد تا به بیننده فرصت سر و گوش آب دادن و استراق سمع تجربه ی زندگی دیگران را ارایه نماید تا حس ضرباهنگ و الگوهای گفتار روزمره را به دست آورد . وجه تمایز این نوع مستند با سایر مستند ها پنهان بودن گروه فیلم سازی است که با پیشرفت فناوری و کوچک شدن تجهیزات این کار بسیار آسان می نماید.

کنار گذاشتن شگرد های ساختاری تا از هر گونه تفسیر دور شویم و هیچ فاصله ای ایجاد نشود تا اصالت فیلم را کاهش دهیم و در نتیجه دیدگاهی نسبتا دقیق در باره ی موضوع می دهد.

انتخاب موضوع جنبه ی بسیار مهمی است که باید مورد توجه قرار بگیرد. این نوع مستند حس نظاره گری موثر و نگاه به زندگی واقعی ، فقط ناشی از برداشت های بلند و ثبت لحظه های مهم ماجرا نیست بلکه شامل لحظه هایی از زمان مرده هم می شود. صحنه هایی وجود دارد که در آن هیچ چیز مهمی رخ نمی دهداما به هر حال مردم  زندگی عادی شان را سپری می کنند. برای نمونه در فیلم سکوت به خوبی دیده می شود.

روش های معمولی برای حذف زمان از وسط صحنه ها به وسیله ی میان نما اینسرت به ندرت به کار می رود. حس تداوم زمان و مکان اصلی ترین هدفی است . مستند ساز به شیوه ی مستقیم برنامه را بعد از فیلم برداری شکل می دهد تا حس در محل واقعه بودن به بیننده انتقال یابد.